Liryka maski jako metoda przedstawienia tożsamości autora na przykładzie wybranych wierszy Zbigniewa Herberta z tomu Pan Cogito

Liryka maski występuje, gdy treści w wierszu wypowiadane są przez konkretnego bohatera, ale mogą zostać przypisane autorowi (Głowiński, Okopień-Sławińska & Sławiński, 1991). Od lat 70. XX wieku, począwszy od tomu wierszy pod tytułem Pan Cogito, Zbigniew Herbert posługiwał się liryką maski. Postać Pana Cogito, której imię pochodzi od kartezjańskiej myśli filozoficznej, występuje w tomie wierszy jako usposobienie człowieka wykształconego, oczytanego i pełnego refleksji. Pan Cogito jest przykładem persony lirycznej, czyli bytu tekstowego reprezentującego osobę za maską (Nasiłowska, 2000). Cel sformułowania przez Zbigniewa Herberta maski lirycznej pozostaje tematem dyskursu literaturoznawczego. Interpretacja wierszy pod tytułem Pan Cogito czyta gazetę, Pan Cogito obserwuje zmarłego przyjaciela i Przesłanie Pana Cogito oraz analiza życiorysu Zbigniewa Herberta sugeruje, iż Pan Cogito jest alter-ego autora. Przy analizie twórczości Zbigniewa Herberta ważne jest rozważenie kontekstów historyczno-, i teoretycznoliterackich. Tworzenie w czasach PRL-u czy też pośród wszechobecnej domeny socrealizmu mogło mieć wpływ na użyte przez autora środki artystycznego wyrazu. Użycie liryki maski pozwoliło poecie obiektywnie spojrzeć na własne wartości, takie jak przyjaźń, szlachetność lub odwaga, zarówno ukrywając swoją tożsamość za personą liryczną.

Wiersz pod tytułem Pan Cogito czyta gazetę za pomocą pośredniej liryki opisowej odkrywa mechanizmy ludzkiej empatii. Sytuacja liryczna w wierszu przedstawia Pana Cogito, który przegląda artykuły w prasie znajdujące się na pierwszej stronie. Skupia się na dwóch tragediach - śmierci stu dwudziestu żołnierzy na polu walki i morderstwie rodziny popełnionym przez rolnika. Pan Cogito zauważa rażący kontrast między dwoma makabrycznymi wydarzeniami. Użyte metafory i epitety (na przykład: „cyfra zero na końcu przemienia ich w abstrakcję” i „codzienna makabra”) pozwalają zauważyć odmiennie podejście do przedstawionych wydarzeń. Śmierć żołnierzy, poświęconych w imię bohaterstwa, nazywa „hekatombą”, czyli stosuje porównanie do ofiary składanej Zeusowi, nawiązując do antyku. Żołnierska śmierć kojarzy się Panu Cogito z wojną, do której zdołał się już przyzwyczaić. Wspomnienie o wojnie jest bezpośrednim nawiązaniem do biografii Zbigniewa Herberta, który był mocno zaangażowany w działania konspiracyjne Armii Krajowej i ogromnie cenił sobie męstwo na wojnie (Siedlecka, 2002). Pan Cogito zdaje się przekazywać najskrytsze myśli Zbigniewa Herberta, gdy zauważa jak abstrakcyjna i nieistotna wydaje się śmierć żołnierza przy opisanej tragedii rodzinnej. Morderstwo rodziny zdaje się o wiele bardziej drastyczną zbrodnią, ze względu na emocjonalny raport prasowy. Pan Cogito zauważa wartość uczuciową rodzinnej masakry, której brakuje w ofierze wojennej, Poddaje on refleksji zarówno liczbowe, jak i emocjonalne znaczenie śmierci. Dochodzi do wniosku, iż empatia ludzka działa za pomocą wyobraźni emocjonalnej, która nie pozwala na wyobrażenie stu dwudziestu poległych żołnierzy. Całą p o l e m i k ę p o d s u m o w u j e i r o n i c z n y m i m e t a f o r y c z n y m w y r a ż e n i e m „arytmetyka współczucia”, które sugeruje, że ludzkiej empatii nie da się wyliczyć - jedynie poczuć. Refleksję Pana Cogito na temat znaczenia śmierci, bohaterstwa i tragedii można zinterpretować jako poglądy Zbigniewa Herberta ukryte za maską liryczną. Zdaje się, że Zbigniew Herbert, tworzący za czasów cenzury w Polskiej Rzeczypospolitej Ludowej, obrał bezpieczną drogę tworzenia. Poeta schował swoje ówcześnie kontrowersyjne poglądy za personą liryczną. W ten sposób jego twórczość była wolna od cenzury oraz bogata literacko.

Postać Pana Cogito mogła służyć Zbigniewowi Herbertowi nie tylko jako ochrona przed cenzurą, lecz także odskocznia od rzeczywistości. W wierszu pod tytułem Pan Cogito obserwuje zmarłego przyjaciela Zbigniew Herbert bierze na tapet temat przemijania ludzkiego i ulotności życia. Pan Cogito uczestniczy w scenie, w której jego przyjaciel umiera na łóżku szpitalnym. Opisana sytuacja może być kolejną paralelą do życiorysu Zbigniewa Herberta, który stracił wielu przyjaciół w czasie wojny, na przykład szkolnego kolegę Bynia Kuźmiaka, który zmarł w 1945 roku na czerwonkę (Siedlecka, 2002). W wierszu, Zbigniew Herbert dokonuje dehumanizacji bohatera, który umiera. Reifikuje on jego ciało, nazywając je „czymś”. Podmiot liryczny daje czytelnikowi do zrozumienia, że po śmierci przyjaciel Pana Cogito stał się rzeczą. Za pomocą metafor podkreśla bezduszność śmierci i wartość przemijania; np. „kiedy mowa jego wejdzie w myśl myśl w oddech oddech w żar” (Herbert & Mikołajczak, 2019). Pan Cogito rozważa kruchość życia ludzkiego, opisuje on prace personelu medycznego, aby podkreślić ulotność ludzkiego bytu. Postać Pana Cogito wydaje się odrealniona od ówczesnej rzeczywistości. Stoi on z boku, przyglądając się z dystansem całemu zdarzeniu. Wydaje się, jak gdyby maskował wzruszenie. W końcowych wersach, Pan Cogito oddaje się swojej wrażliwości i pozwala sobie pożegnać się z przyjacielem, który znalazł się „u wrót doliny”. Wiersz pod tytułem Pan Cogito obserwuje zmarłego przyjaciela ukazuje kolejną funkcję użycia przez Zbigniewa Herberta liryki maski. Autor, rozmyślając nad problemami natury ludzkiej, nabiera dystansu i poddaje je obiektywnej refleksji. Efektywnie udaje mu się przekazać swoje przemyślenia na temat straty, przyjaźni, żałoby i żalu. Utwór ukazuje zupełnie bezuczuciowy obraz sytuacji, co może wynikać z odrealnienia się Pana Cogito od sytuacji lirycznej. W wierszu pod tytułem Pan Cogito obserwuje zmarłego przyjaciela maska liryczna służy Zbigniewowi Herbertowi za osłonę, która pozwala mu zdystansować się od własnych myśli i poglądów.

Ostatni utwór z tomu poezji pod tytułem Pan Cogito, łączący lirykę maski z liryką zwrotu do adresata, czyli wiersz zatytułowany Przesłanie Pana Cogito ujawnia w dużej mierze tożsamość tajemniczej postaci tytułowej. Tym razem podmiot liryczny nie ironizuje wypowiedzi Pana Cogito. Jasno i wyraźnie daje czytelnikowi do zrozumienia, co jest dla niego ważne. Wiersz jest nawoływaniem do szczerego i bezinteresownego heroizmu. Należy do liryki inwokacyjnej — poprzez apostrofy osoba mówiąca w wierszu nawołuje adresata, który przeżył trudne czasy do odwagi. Wiersz jest bogaty stylistycznie i artystycznie. Posługuje się antytezami („zdobędziesz dobro którego nie zdobędziesz”) oraz też oksymoronami („ciemna gwiazda”). Nawiązuje do bogatego dziedzictwa kultury europejskiej, (mit o Jazonie, postać Hektora, Epos o Gilgameszu, czy też Pieśń o Rolandzie) aby wesprzeć czytelnika i dać mu przykład bohaterów cywilizacji europejskiej. Metafora „niech nie opuszcza ciebie twoja siostra Pogarda” (Herbert & Mikołajczak, 2019) przypomina, iż odwadze w walce, powinna towarzyszyć pogarda dla tchórzy. Po raz pierwszy utwór odnosi się nie tylko do tożsamości Pana Cogito i samego Zbigniewa Herberta, ale nawiązuje również do tożsamości czytelnika (Workowski, 2010). Podmiot liryczny podkreśla jak ważne jest utrzymanie „postawy wyprostowanej” i wierność własnym wartościom. Wspomina o II wojnie światowej („zdradzeni o świcie”), ponownie nawiązując do własnych doświadczeń (Siedlecka, 2002) i nawołując do działania. W wierszu pod tytułem Przesłanie Pana Cogito tytułowa postać ujawnia swoje najskrytsze poglądy i przekonania, które mogą być uznane za tożsame z postawą Zbigniewa Herberta. Autor nawiązuje do swoich doświadczeń wojennych, uznania dla kultury europejskiej i antykomunistycznych poglądów, aby obnażyć swoją tożsamość w wierszu. Ostatni wiersz tomu pod tytułem Pan Cogito jest ostatecznym ujawnieniem tożsamości zarówno postaci Pana Cogito, jak i Zbigniewa Herberta.

Interpretacja wierszy z tomu pod tytułem Pan Cogito i analiza życiorysu Zbigniewa Herberta sugerują różne znaczenia użycia przez autora liryki maski. Warto zauważyć, że analizowane wiersze charakteryzuje liryka refleksyjno-filozoficzna, co również sprzyja przedstawieniu tożsamości autora. Socjalistyczna cenzura literatury, która specjalnym nadzorem objęła twórczość Zbigniewa Herberta, mogła być głównym czynnikiem skłaniającym poetę do objęcia persony lirycznej. Maska Pana Cogito pozwoliła autorowi skryć się za osłoną postaci literackiej. Dyskutując na temat problemów natury ludzkiej globalnej, maska liryczna pozwala Zbigniewowi Herbertowi nabrać dystansu i obiektywności. Udaje mu się odkryć schematy altruizmu oraz ulotność życia ludzkiego. Trudne tematy, takie jak śmierć i cierpienie, mogą być przytłaczające zarówno dla czytelnika, jak i autora. Zbigniew Herbert radzi sobie z onieśmielającymi emocjami, przekazując je poprzez postać Pana Cogito. Użycie liryki maski pozwala autorowi na uniknięcie konfrontacji z wrażliwymi dla niego tematami. Ostatecznie, Zbigniew Herbert utożsamia się z postacią Pana Cogito. W swojej twórczości nawiązuje do tożsamości swoich bohaterów, czytelników oraz własnej. Nawiązuje do swoich doświadczeń z życia prywatnego, np. śmierci przyjaciół, działalności konspiracyjnej podczas wojny, życia w socjalistycznej rzeczywistości tudzież trudności pracy artysty. Herbert pod postacią Pana Cogito prowadzi refleksję na temat wartości takich jak przyjaźń, życie ludzkie, szlachetność tudzież odwaga. Maska liryczna, za którą chowa się Zbigniew Herbert, okazuje się paradoksalnie odkrywać jego tożsamość.

• Głowiński, Michał; Okopień-Sławińska, Aleksandra; & Sławiński, Janusz (1991). Zarys teorii literatury. Warszawa: Wydawnictwa Szkolne i Pedagogiczne. s. 291.
• Herbert, Zbigniew; & Mikołajczak, Małgorzata (2019). Wybór poezji. Wrocław: Zakład Narodowy im. Ossolińskich. s. 355; s. 361; s. 413.
• Nasiłowska, Anna (2000). Persona liryczna. Warszawa. s. 5.
• Siedlecka, Joanna (2002). Pan od poezji - O Zbigniewie Herbercie. Warszawa: Prószyński i S-ka. s. 94; s. 85.
• Workowski, Adam (2010). Maska i tożsamość. Związek Pana Cogito i Zbigniewa Herberta. [w:] Pojęcia kiełkujące z rzeczy. Filozoficzne inspiracje twórczości Zbigniewa Herberta, red. Józef Maria Ruszar, Kraków s. 12.